Nằm tận cùng phía đông nam huyện Vĩnh Bảo, thành phố Hải Phòng, nơi giáp ranh với huyện Thái Thụy, tỉnh Thái Bình, cái làng úm Mạt xưa (tên cũ của Cổ Am) lại được tạo nên bởi sự bồi đắp phù sa m àu mỡ của h ai con sông lớn là sông Thái Bình và sông Hóa . Phải chăng, chính tạo h óa đã ban cho mảnh đất nơi đây những tinh t úy của trời đất để rồi từ đó đã sản sinh ra bao thế hệ hiền tài như một tài nguyên vô giá của quốc gia. Trải qua bao thăng trầm của thời cuộc, Cổ Am vẫn bảo lưu trong mình một giá trị văn hóa sâu sắc, mang đậm truyền thống cần cù, hiếu học của người Việt Nam xưa và nay.

Xưa kia, dưới thời Bắc thuộc, Cổ Am thuộc Châu Hồng. Đến thời nhà Lý, nhà Trần (thế kỷ XI -XIV) Cổ Am thuộc huyện Tứ Kỳ và Đồng Lại. Đời Lê Thánh Tông (1460 - 1497), Cổ Am thuộc huyện Vĩnh Lại phủ Hạ Hồng, trấn Hải Dương. Năm Minh Mạng thứ XIX (1838), Cổ Am mới thuộc huyện Vĩnh Bảo tỉnh Kiến An.

Theo các nhà nghiên cứu lịch sử, mảnh đất Cổ Am có bề dày lịch sử từ rất lâu đời .Ngay từ thời Hai Bà Trưng, khi nữ tướng Lê Chân kéo quân xuống Hải Phòng để tập hợp binh sĩ đánh đuổi quân xâm lược phương Bắc, Cổ Am đã là một căn cứ để luyện tập nghĩa quân. Rồi như đất lành chim đậu, nhân dân khắp nơi cứ tụ hội về đây khai khẩn đất đai, l ập lên làng mạc và làm ăn sinh sống.

Trong các thư tịch cổ, văn bia, tộc phả để lại thì ngay từ buổi sơ khai, những người về đây lập làng đã là ngư ờ i có học thức sâu rộng. Họ tụ hội về đây với muôn vàn lý do: người cáo ban về ở ẩn, người lại từ bỏ chốn phồn hoa đô thị để về đây sống một cuộc đời thanh bạch. Có kẻ lại muốn tìm cho mình một mảnh đất yên ả làm nơi tĩnh dưỡng tuổi già sau những tháng ngày bon chen nơi cung cấm...Cổ Am vô tình trở thành điểm dừng chân của các hiền nhân, kẻ sĩ. Cứ thế, đời này truyền cho đời kia, nền học vấn ở Cổ Am được bắt đầu từ đó và phát triển. Người ta dạy học theo kiểu cha truyền con nối mà không phải mất tiền của để thuê thầy, mướn thợ về nhà dạy học.

Hơn ai hết, người Cổ Am hiểu rằng, để có được sự thành đạt như vậy , từ xa xưa tổ tiên của họ đã phải sống cảnh "nằm gai nếm mật ” để d ùi mài kinh sử. Thế hệ nọ nối tiếp thế hệ kia, họ cứ theo nhau mà học. Dường như người Cổ Am sinh ra là để học, họ học theo phong trào, học để rồi đỗ đạt. Người Cổ Am luôn coi học hành là việc quan trọng hàng đầu. Người ta cho học hành như một nhiệm vụ, một vinh dự cao cả, một tập quán thiêng liêng không thể thiếu trong đời sống của họ.

Theo thống kê của các nhà chép sử địa phương, Cổ Am có tới 28 dòng họ. Trong đó, họ Trần và họ Đào là 2 dòng họ lớn nhất đồng thời cũng là 2 dòng họ có nhiều người đỗ đạt nhất. Cụ tổ của họ Trần là tiến sĩ Trần Lương Bật, đỗ đệ tam giáp đồng tiến sĩ khoa Giáp Thân (1664). Ông làm quan tới chức hữu thị lang bộ binh. Rồi như Trần Công Hân, đỗ ti ến sĩ năm Quý Sửu (1733) khi mới 32 tuổi. Ông là một trong "tứ hổ Tràng An", là một trong những người có học vấn uyên thâm bậc nhất thời bấy giờ. Ông làm tới chức thị chế viện hàn lâm. Tiến sĩ Trần Mỹ, triều Thanh Thái thứ ba khoa Tân mão( 189l), ông làm tới chức quan Thượng thư. Đến những năm đầu thế kỷ XX, hai cây bút từng danh của đất Cổ Am là văn sĩ Trần Tiêu và nhà văn Khái Hưng (Trần Khánh Dư) - cây bút trụ cột của nhóm Tự lực văn đoàn. Giáo sư Trần Bảng - Vụ trưởng V ụ N ghệ thuật chèo, nghệ sĩ Trần Lực... và còn nhiều các giáo sư, tiến sĩ tiêu biểu khác cũng được sinh ra tại nơi đây.

Nhưng dòng họ có nhiều người đỗ đạt nhất Cổ Am phải kể đến họ Đào. Chỉ tính riêng từ 1784 đến 1900 dưới triều Nguyễn, họ Đào có tới hơn 10 người đỗ tiến sĩ ở các cương vị khác nhau. Tiêu biểu như cụ Đào Trọng Thiều làm tới chức hàn lâm viện thị độc học sĩ. Đào Trọng Kinh giữ chức huấn đạo trung thuận đại phu. Đào Trọng Kỳ (cụ nội của đương kim chủ tịch UBND huyện Vĩnh Bảo - Đào Trọng Giao) Thượng thư bộ lại, hiệp biên đại học sĩ. Và giờ đây có đương kim Bộ trưởng Bộ Bưu chính viễn thông, Đỗ Trung Tá, Giáo sư - tiến sĩ Đào Trọng Thi - Ủy viên Trung ương Đảng, Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội, giáo sư Đào Nguyên Cát - Tổng biên tập Thời báo kinh tế Việt Nam, giáo sư Đào Mạnh Thuật , Vụ trưởng V ụ Đ ào tạo, Đào An nguyên chủ tịch UBND thành phố Hải Phòng...và hơn 30 giáo sư, tiến sĩ nổi tiếng đang đảm nhiệm những trọng trách quan trọng khác.

Họ Nguyễn ở Cổ Am cũng là họ có khá nhiều người đỗ đạt. Theo truyền thuyết để lại thì trạng Trình Nguyễn B ỉ nh Khiêm là một trong số người thuộc dòng họ Nguyễn ở đây.

Trong danh sách các vị đậu thi Hương triều Nguyễn tại làng Cổ Am (trích trong cuốn Quốc triều Hương khoa Lục tại viện Hán nôm do quan đại thần Cao Xuân Dục chủ biên ) có tới trên 20 người đỗ tiến sĩ. Một con s ố không phải bất cứ vùng quê nào cũng có được.

Cổ Am không chỉ là đất học từ thời xa xưa mà cho đến bây giờ, thế hệ con cháu những người Cổ Am vẫn không ngừng phát huy truyền thống hiếu học của ông cha mình. Với một xã chỉ rộng 337 ha và hơn nghìn hộ dân, nhưng nhân tài ở Cổ Am thì không hề khiêm tốn. Vài năm gần đây, số học sinh p hổ thông vào đại học ở Cổ Am trung bình khoảng trên 40 người, đó là chưa kể số vào các trường cao đẳng và trung học chuyên nghiệp. Nếu ở đâu đó , chuyện một gia đình có 3- 4 người học đại học là hiếm thì ở Cổ Am đó là điều dường như rất đỗi bình thường. Cả xã Cổ Am hiện có hơn chục gia đình có từ 3- 4 con học đại học. Trong số đó có những gia đình có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn như gia đình ông Đào Hữu Đông ở xóm 1. Ông Đông là thương binh hạng 2/4, vợ chỉ làm ruộng nhưng cả hai ông bà đều nuôi cả 4 người con ăn học đại học. Rồi như gia đình ông Trần Trọng Lực, ông Trần Đức Mấm, ông Hoàng Đình Giới đều có hoàn cảnh kinh tế khó khăn nhưng họ vẫn nuôi được 3-4 người con đã và đang theo học đại học.

Để có được sự kế thừa cho đất học như Cổ Am hôm nay không phải là chuyện ngẫu nhiên. Có lẽ, ít có địa phương nào lại làm tốt công tác khuyến học sớm như Cổ Am. Năm 1993, quỹ khuyến học ở đây đã được hình thành do sự phát động n hiệ t tìn h của giáo sư Đào Trọng Côn- nguyên Hiệu trường trường Đại học nông nghiệp Huế. Sau khi về hưu, năm 1992, ông được một người bạn từ Pháp gửi tặng cuốn sách Quid của tác giả Robert Laffont nói về giải thưởng Nobel, ông liền nảy sinh việc thành lập ra quỹ khuyến học ở Cổ Am. Và từ đó, mỗi năm quỹ khuyến học ở đ â y đã đóng góp hàng chục triệu đồng cho việc trao thưởng và giúp đỡ những học sinh nghèo học giỏi.

Về Cổ Am, thấy tôi có vẻ ngạc nhiên khi nghe nói về thu nhập của người dân Cổ am , anh Đào Phú Thịnh - Chủ tịch xã tươi cười : "Có được bộ mặt của Cổ Am như hôm nay, phần lớn do con cháu của xã đi ra ngoài khi thành đạt quay về đầu tư xây dựng, chứ xã tôi nghèo lắm, bình quân thu nhập đầu người chưa đầy l.800.000đồng/năm" .

Vâng! Đ ó chỉ là một phần đóng góp của người dân Cổ Am cho địa phương mình. Cái đóng góp to lớn kia hẳn phải là sự đóng góp cho đất nước, cho dân tộc bởi hiền tài mãi mãi là nguyên khí của quốc gia.

                                                                              Nguồn: haiphong.gov