Làng xã ven biển Cửa Lò ấy do Thái úy, quận công, phò mã Nguyễn Sư Hồi (1444 - 1506) chỉ huy khai khẩn. Vị quận công này là con trưởng công thần khai quốc, Thái sư quận công Nguyễn Xí, danh tướng phò Lê Lợi từ Lam Sơn, xông pha trận mạc, có công đuổi giặc, lập triều Lê. Ba năm sau ngày đưa cha về quê an táng và lập đền thờ (tại làng Thượng Xá, nay là xã Nghi Hợp, huyện Nghi Lộc), năm 1469 Nguyễn Sư Hồi xin trấn thủ vùng các cửa biển Nghệ An, khai hoang lập ấp, làm mạnh phòng thủ vùng biển hệ trọng này. Vua Lê Thánh Tông chuẩn tấu, phong ông làm Trấn thủ thập nhị hải môn (trấn thủ 12 cửa biển từ Sầm Sơn đến Cửa Tùng). Ông đóng căn cứ với hạm thuyền mạnh ở Cửa Xá (nay là Cửa Lò) quê hương. Thế là một vệt làng mới ven biển được lập ra, Nguyễn Sư Hồi được ban cấp các làng Vạn Lộc, Tân Lộc...

Câu chuyện ấy ở quãng cuối đời vị quận công họ Nguyễn. Ông tuổi nhỏ được cha dạy văn, luyện võ, lớn lên có tài thao lược. Năm 1460, Lê Nghi Dân cùng vây cánh Lê Bân, Phạm Ðồn nổi loạn tự xưng vua, lại cho tay chân lẻn vào cung cấm giết vua Nhân Tông và Hoàng thái hậu. Cha con Nguyễn Xí cùng các trung thần dẹp được loạn, rước Lê Tư Thành lên ngôi, hiệu là Thánh Tông. Nguyễn Sư Hồi được vua sủng ái, ban nhiều bổng lộc, phong chức Nhập nội thái úy, tước quận công, cho dự triều chính, lại kén làm Phò mã đô úy.

Thuở mới thành làng, đất này có tên Hải Ngung, còn gọi Hải Giang (tên khác là sông Cấm). Cửa sông ra biển gọi Cửa Xá hay Lô Tân, Xá Tân, sau có thể Lô đọc thành Lò mà thành Cửa Lò. Vạn Lộc có thế phong thủy tuyệt đẹp "hổ phục rồng chầu". Bốn phía núi non quần tụ: "trước mặt là núi Rồng (Long Sơn), chếch sau là núi Bảng (Bảng Nhãn Sơn), sau lưng là núi Bầu (Lô Sơn), xa sau, ngoài biển là các đảo Lan Châu, Hòn Ngư, Hòn Mát, xa bên trái là núi Voi, núi Mão, núi Cờ, núi Kiếm. Làng quay về hướng bắc, nhìn ra sông Cấm ăm ắp nước quanh năm. Nay thì khúc sông này thành một vùng cảng Cửa Lò. Vùng biển này là vùng "nhân kiệt". Sau các danh tướng, công thần Nguyễn Xí, Nguyễn Sư Hồi, là đông đảo các nhà khoa bảng có công chính trị, giáo dục, học thuật, văn chương, như Phạm Nguyễn Du, Sơn phòng chánh sư Nguyễn Thức Tự, tiến sĩ Nguyễn Huy Nhu, phó bảng Hoàng Văn Cự, các ngự y Phạm Văn Dụ, Hoàng Nguyên Cát,Hoàng Nguyễn Lễ, v.v. Riêng một làng Vạn Lộc có một phó bảng, một tiến sĩ, 18 cử nhân, hương cống, 46 tú tài. Làng được ngợi ca: "Văn giành đỉnh bút. Võ chiếm đề đao, không đâu sánh kịp". Cũng là thắng địa: "Thanh Hóa Nho Quan, Nghệ An Vạn Lộc".

Vạn Lộc nay là điểm du lịch không ngày nào vắng khách. ở đây có cảnh trí núi non, sông nước hùng vĩ mà bình dị. Nhiều di tích lịch sử - kiến trúc ít thấy ở một phường phố trong vùng: đền Vạn Lộc (thờ Nguyễn Sư Hồi), chùa Phổ Am, nhà lưu niệm Phạm Văn Tâm (chiến sĩ Xô-viết - Nghệ Tĩnh).

Ðền Vạn Lộc gồm ba tòa (chữ tam), mỗi tòa ba gian, mái ngói mũi hài, nóc đắp hình hai rồng chầu mặt trời. Trung điện xây cất sớm nhất, thời Lê. Sau vài lần trùng tu, nay được sửa sang tôn tạo, ngôi đền nhìn ra sông Cấm này khá bề thế, lưu giữ trên rường, bẩy, đồ thờ... nghệ thuật chạm trổ đặc sắc của miền biển các thời Lê, Nguyễn. Cổ vật quý hiếm là hai ngai thờ, hai bộ song kiếm, cùng bộ bát bửu (tám loại binh khí) chạm trổ tinh vi, sơn son thếp vàng giữ được từ thời Lê, bên cạnh những lư hương, hạc chầu... đồng đen đầu thời Nguyễn. Lễ hội tưởng niệm Nguyễn Sư Hồi ba năm một lần, vào các năm "hỏa" (Tý, Ngọ, Mão, Dậu) ngày Rằm tháng Giêng. Rước linh đình, tế lễ và mở hội võ vật, chọi gà, kéo co, cờ tướng, múa lân, đặc sắc và sôi động nhất là đua thuyền gợi nhớ về một thuở cha ông khai hoang lấn biển, đánh cá, chiến chinh giữ làng giữ nước.

                                                                                                                    Nguồn: nguoivienxu.vietnamnet.vn